Negotin kroz istoriju

POGLED U PROŠLOST NEGOTINSKE KRAJINE

Krajina negotinska: jedan komad zemlje između Timoka, Dunava, Ključa i Porečke planine. U Krajini (onuda ljudi ne kažu Krajina Negotinska, nego samo Krajina: zašto oni i ne čuju da ima Krajina i u Bosni, kao i Bošnjaci što ne čuju za ovu Krajinu), ima oko pedeset sela, no nisu sva Srpska nego ima i Vlaškije, Srbi u Krajini govore: zajac, ocat, željezo, grnac, dree (aljine), grajati (mesto govoriti), kožina (mesto koža), ni (mesto nam), n.p. Da ni si ti živ gospodaru (mesto da si nam živ). U Krajini je varoš (i mali gradić što je zidao Pasmandžija) Negotin (dva sata od Dunava i od Timoka), stare zidine Praovo (na Dunavu), izvor Caricina (od prilike sat i po od Dunava i malo manje od Negotina), reka Zamna, mali namastirić baš kod Negotina)...
Ovako je pisao Vuk Karadžić 1813, medjutim tragovi ljudi na ovim prostorima sežu daleko u prošlost.

Lepenski Vir kakvog ga je video Giovanni Caselli

 Tragovi neolitskog čoveka, pronađeni na obali Dunava u selima Prahovo, Dušanovac i Radujevac, svedoče da je teritorija današnje Negotinske krajine bila naseljena još u kameno doba. Rezultati proučavanja arheološkog materijala nađenog u Lepenskom viru govore da su još pre više od šest hiljada godina na obalama Dunava u Ðerdapu i njegovom neposrednom zaleđu živeli ljudi čija je materijalna kultura bila na zavidnoj visini. Mnogo je naroda kroz minule vekove živelo na današnjem istoku Srbije beležeci napredak, razvoj, nestajanje svojih civilizacija. Podaci o njima prekriveni su maglom vremena, ali ono što se pouzdano može tvrditi je da je Negotinska krajina, kao neposredno zaleđe Ðerdapa, bila vazda u prošlosti most, a sam Ðerdap kapija tog mosta izmedu Vlaške nizije i Timočke doline, odnosno Balkana.
U vreme velikih seoba naroda, sa istoka su prodirala ratnička plemena i nije teško zamisliti pustoš koja je ostajala u predelu sadašnje Krajine posle svake vojne najezde.
Iliri i Tračani ( Tribali ) se smatraju prvim stanovnicima Podunavlja. Ali zna se da su na prostoru Negotinske krajine svoj trag ostavili i Kelti ( Skordisti), došljaci iz Dakije : mezijska plemena Celegari i Timaci (po kojima je reka Timok, verovatno, dobila ime).
Rimljani su u prvom veku nove ere potisli Dačane, ali su tokom narednih vekova, sa promenjivom ratnom srećom, sadašnju Istočnu Srbiju ( ondašnju provinciju Meziju ) branili od Gota, Sarmata, Slovena ...

Vizantijski vladari, nemoćni pred najezdom, menjaju taktiku prema napadačima. Justinijan I dozvoljava nekim slovenskim plemenima da nasele predele od Morave do Crnog mora. Na teritoriji današnje Negotinske krajine i duž Timoka prvi od Slovena naseljavaju se plemena NEGOCI I TIMACI čime započinje slovenska istorija ovih krajeva.
Burna srednjovekovna istorija sadašnje Krajine obeležena je borbom za prevlast između Vizantije i Bugara, a pod uticaj Srbije ovi krajevi dolaze tek u vreme kralja Milutina, početkom XIII veka.

PRVI PISANI IZVORI O NEGOTINU

Smatra se da je Negotin naselje koje je nastalo u vreme pada srpske despotovine pod vlast Turaka, 1459.godine. Međutim, najstariji do sada poznati pisani istorijski izvori o Negotinu i Krajini potiču iz turskih popisnih knjiga Vidinskog sandžaka iz XVI veka. Negotin je 1530.godine, na osnovu tih izvora, bio malo seosko naselje sa 55 kuća.

Austrougarska karta Negotinske Krajine iz XVIII veka

POREKLO IMENA - LEGENDE 

O postanku Negotina ima više legendi. Jedna od njih je i ova:
U današnjem Malom selu (jedan od najstarijih delova Negotina) naselio se neki Negota sa ženom Tinom, porodicom i stadima ovaca, jer je okolina bila bogata bujnom pašom, a okolo doline su se nalazile šume i šumarci. Oko njihovog stana za ovce stvaralo se postepeno naselje i od njihovih imena Nego i Tina, nastalo je ime Negotin.
 Druga legenda kaže da su u staro vreme dva velikaša zidali gradove, jedan gde je Negotin, drugi na brdu blizu sela Vidrovca (današnje razvaline Vidrov grada). Kad su završili radove, tada je onaj s brda rekao onom u dolini: “Ja sam bolji grad načinio, nego ti!” Od “nego ti” postalo je ime Negotin.

NEGOTINSKA KRAJINA U XVIII VEKU

Sva obeležja tipičnog sela Negotin ima do prve polovine XVIII veka. Značajnije promene statusa Negotin beleži u vreme austrijske okupacije (1718-1739) kada, po popisu iz 1736.godine, dostiže sto kuća. Sa porastom stanovništva Negotin dobija i veći vojni značaj. Izgradnjom raznih odbrambenih objekata Austrijanci od Negotina stvaraju naselje koje ima status utvrđene varoši. U vreme austrijske vladavine prvi put se zvanično upotrebljava naziv KRAJINA. U mapama je obeležen Krajinski Dištrikt koji tada ima 32 naselja.
Turci u Krajini ponovo uspostavljaju vlast 1739.godine, ali i oni nastavljaju utvrdivanje Grada tako da je Negotin i u turskim vojnim planovima sačuvao, pa cak i povećao, vojno-strateški značaj. U drugoj polovini XVIII veka oblasti Krajine i Ključa predstavljaju sultanijin feud (pripadaju sultanovim kcerima) i kao takve čine oblast sa izvesnim stepenom autonomije jer u njima nisu sudili Turci nego srpski knezovi.
Prava i povlastice koje je Krajina stekla nakon austrijske okupacije 1739.godine Turci su postepeno ukidali. To je jedan od razloga da su u vreme austrijsko-turskog rata (1788-91). krajinski kneževi pomagali Austriju šaljući odrede dobrovoljaca. Turska vojska napušta Negotin 1789.godine, ali ni austrijska uprava ne traje dugo. Nakon Svištovskog mira, 1791.godine, Krajina je ponovo uključena u sastav Vidinskog sandžaka, kojim tada upravlja odmetnik od sultana Pazvan-oglu. 

NEGOTINSKA KRAJINA U I SRPSKOM USTANKU

Karadorde je digao Srbiju na ustanak protiv Turaka 1804.godine, ali se Negotinska krajina nije odmah prikljucila ustanicima.

 Hajduk Veljkovo utvrdjenje u Negotinu - Baba Finka

ek poraz Pazvan-Oglua kod Banje 1806.godine, njegova smrt sledece godine i srpsko-rusko vojna saradnja ukljucili su Krajinu u vrtlog Prvog srpskog ustanka.
Najsvetlije stranice svoje istorije, koje je obeležio Hajduk Veljko herojskom odbranom Krajine od Turaka, Negotin ispisuje izmedu 1811. i 1813.godine.
Posle smrti negotinskog oborkneza Mihajla Karapandžica, Sovjet i Karadorde premeštaju Veljka iz Banje u Negotin gde on kao vojvoda Krajinski, cuva istocnu granicu Srbije, obezbeduje red i mir u Krajini, utvrduje Grad i šanceve oko njega. Na taj nacin Negotin dobija znacajnu ulogu u obezbedenju srpske granice prema turskoj vidinskoj armiji. Medjutim Veljko gine jula 1813. nakon cega Turci osvajaju Negotin i citavu Krajinu. Mokranjac je svoju VI rukovet posvetio Hajduk Veljku.

OSLOBODJENJE NEGOTINA I KRAJINE

Posle sloma ustanka istocni krajevi Srbije bili su pod neposrednom upravom turske vlasti. Takvo stanje ostaje do pobune i oslobodenja šest nahija istocne Srbije, 1833.godine. Odlucnost pobunjenika i vojna intervencija Knjaza Miloša presekli su neuspešne pregovore Rusije i Turske o sudbini istocne Srbije i stavili Tursku pred svršen cin. Sultan 1833. Hatišerifom potvrduje pripajanje šest nahija Kneževini Srbiji.
U novim teritorijalnim podelama Srbije, Negotin zauzima znacajno mesto. Najpre postaje sedište Kapetanije, a od 1834. i sedište velikog sredarstva, zatim okružja i sedište jednog ili više srezova. Od 1835. Negotin je centar Dunavsko Timocke vojne oblasti.

 Jedna od glavnih ulica u Negotinu, danas ul. Kneza Mihajla

Polovinom XIX veka Negotin ima preko 600 kuca i oko 2.700 stanovnika, a vec1866. broj kuca raste na 984, a broj stanovnika na 4.325. Razvojem zanatstva i trgovine Grad dobija niz znacajnih kulturnih ustanova. Pored postojecih osnovnih škola u Krajini, Negotin 1839.godine dobija glavnu školu (polugimnaziju) Polovinom XIX veka u Negotinu se otvara ženska škola, jedna od prvih u Srbiji tog vremena. Mnoge institucije u Negotinu nastaju istovremeno ili ubrzo nakon slicnih u Beogradu. Citalište je osnavano 1846.godine, Prvo pozorišno-pevacko društvo vec 1853.godine, godinu dana nakon Prvog beogradskog pevackog društva...
Svoj najveci napredak Negotin beleži do kraja sedme decenije XIX veka, od tada pocinje da stagnira i ostaje u senci drugih varoši koje ga prestižu izgradnjom komunikacija i boljim i bližim vezama sa prestonim gradom. Ali i pored toga , Negotin do pocetka XX veka utrostrucuje broj stanovnika u odnosu na 1834.godinu, tako da sam Grad 1900.godine broji 6.342 žitelja.

NEGOTIN U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

Posle stvaranja Balkanskog saveza (Srbija, Bugarska, Crna Gora i Grcka, 1912.godine), naknadno usaglašavanje stavova o nekim vojnim aspektima Srpsko-Bugarskog vojnog saveza obavljeno je od 5. do 8. maja 1912.godine u Poljoprivrednoj školi “Bukovo”kod Negotina. Srpsku delegaciju na tim pregovorima predvodi c generalštaba vojvoda Radomir Putnik, a Bugarsku general Ficev.

 Panorama stare carsije, danas ul. Djordja Stanojevica

Krajinci vode borbu protiv Turaka u sastavu Timocke divizije i Druge srpske armije.Turska vojska je poražena na svim frontovima. Države pobednice dele teritoriju Makedonije. Nezadovoljna podelom, Bugarska bez objave rata napada Srbiju, i 1913.godine pocinje II balkanski rat. Timocka divizija prvog poziva u ovom ratu vodi uspešne operacije na liniji fronta Sofija-Pirot-Niš. Najve}e iznena|enje priredili su tre}epozivci Timocke vojske koji su uspeli da zauzmu utvr|eni grad Belogradcik u Bugarskoj. Posle pobede srpske vojske na Bregalnici rat je završen pobedom Srbije. 

U Prvom svetskom ratu, nakon povlacenja srpske vojske, Bugari su okupirali Negotin i Krajinu, uveli bugarski jezik kao zvanicni u škole, doveli svoje nastavno osoblje, iz nastavnih programa izbacili sve sadržaje koji se odnose na srpsku kulturu, istoriju i jezik. Sve to, uz odgovaraju}u propagandu, predstavlja pokušaj bugarizacije krajinskog stanovništva. Svi koji su na bilo koji nacin pružili tome otpor, bili su internirani u logore u Bugarskoj na prisilan rad.
Srpska vojska, nakon oporavka na grckim ostrvima Vido i Krf, odlazi 1916. na Solunski front. U borbama koje su vo|ene na ovom frontu znacajnu ulogu ima XIII pešadijski puk “Hajduk Veljko” u sastavu Druge armije, koja ima glavnu ulogu u proboju Solunskog fronta. Posle proboja Solunskog fronta, 1918.godine, XIII puk, kao ni druge srpske jedinice, nije mogao da ucestvuje u osloba|anju istocne Srbije. Taj zadatak dobijaju saveznicke vojne jedinice pod komandom francuskog generala Žuinja Gambete, koji 21.X 1918.godine na celu konjicke brigade i marokanskih jedinica ulazi u Negotin. 

 KRAJINA IZMEÐU DVA SVETSKA RATA

Reorganizacijom državne uprave u novoj Kraljevini SHS, 1922.godine, Negotin je izgubio status okružne varoši i ostao bez okružnih ustanova. Tek 1930.godine vracen je Okružni sud u Negotin i još neke okružne i sreske institucije. Medutim, Negotin je konacno izgubio znacaj administrativnog, vojnog i politickog centra Istocne Srbije.
Negotinci se sa takvim statutom svoje varoši nisu mirili, vec su sopstvenim naporima, u godinama izmedu dva rata, potpuno izmenili sliku Negotina. Prvu termocentralu Krajinci su pustili u rad 1924.godine i osvetlili Negotin.
Izgradnjom prve centrale 1924.godine, na putu za Radujevac, u blizini pružnog prelaza, konacno su sa negotinskih ulica “proterani” fenjeri, a bez posla su ostali i ljudi koji su o njima brinuli popularno zvani “patroldžije”. Pionir elektrifikacije u Srbiji, naucnik fizicar, astronom i graditelj prvih srpskih elektrana dr.Djordje M. Stanojevic je takodje rodjeni Negotinac.

Nekoliko godina kasnije prošireno je parno javno kupatilo, a najveci poduhvat, zapocet 1930.godine, isušivanje negotinskog rita, koji je trovao život u Gradu, završen je dve godine kasnije. U preporodenom Negotinu nikli su novi objekti. Obezbeden je internatski smeštaj za dake Uciteljske škole, u samom centru je ureden veliki park sa spomenikom izginulim u oslobodilackim ratovima 1912-1918.godine, nova bolnica i vinarski podrum podignuti su od 1930. do 1932.godine, a glavna ulica dobija kocku umesto kaldrme.
Pojacane su saobracajne veze recnim saobracajem preko Radujevca, najpre sa dva broda i dve linije nedeljno (1932.), do putnickog recnog saobracaja svakog dana od 1935.godine.
Prvi autobusi “Jugoslavija” i “Car Nikola” od 1930.godine saobracaju na liniji Donji Milanovac-Negotin-Kladovo, a železnicki saobracaj preko Niša za Beograd omogucavao je direktnu vezu sa ostalim krajevima tadašnje Jugoslavije.
Zadržavanje sve tri srednje škole (Gimnazija, Poljoprivredna i Uciteljska ) i vracanje garnizona Devetog pešadijskog puka u Negotin (1933) doveli su do naglog priliva stanovništva, pa je Negotin u to vreme i nazivan gradom |aka i vojnika.

Negotin sredinom XX veka

Drugi svetski rat Negotinska krajina docekala je podeljena u tri sreza : Negotinski , Krajinski ( sa sedištem u Salašu ) i Jabukovacki i sa nešto manje od 80.000 stanovnika. Upskos podeljenosti Krajine , Negotin je sa sedam hiljada stanovnika i dalje ostao ekonomski, duhovni i kulturni centar ovog dela Srbije.
Posle višegodišnje okupacije , Negotin je od Nemaca oslobo|en 12. septembra 1944. godine i od tada nastavlja da se razvija kao centar sreza , pa zatim opštine sa 38 sela .